De les van het Pourtrait

Voor een kerkhistorisch onderzoek stuitte ik op de volgende advertentie van 25 oktober 1792 in de Rotterdamsche Courant:

Men kon het portret van deze amsterdamse predikant (die eerder dat jaar nog in Rotterdam stond) kopen, als aandenken aan deze geliefde voorganger.
Waar het mij om gaat is het woord 'pourtrait'. Natuurlijk zitten we daar aan het begin van de franse tijd; nog enige jaren en de fransen zullen binnenvallen. Een zoetjesaan is men ook in het sociale leven al wat franse termen aan het importeren; zoals we dat tegenwoordig met vooral engelse termen doen. Maar toch…
Is dit nou een tikfout, een fonetische weergave van het franse woord 'portrait'? Of zou het woord portret misschien van 'pour trait' afkomstig zijn? Ik gooide de woorden 'pour' en 'trait' in GoogleTranslate en die vertaalde in eerste instantie 'pour trait' met 'voor (of ten behoeve van) functie'. Natuurlijk, dacht ik. Zo'n portret werd toentertijd gemaakt ten behoeve van iemands functie. Je zou volgens Google het woord 'trait' ook nog kunnen vertalen met 'kenmerk' of 'eigenschap'. En ook dat is waar, want een portret geeft iets weer van iemands eigenschap(pen). Maar ja… klopt dat wel?

Nu is er een mooie site (www.etymologiebank.nl), waarop je de herkomst van woorden kunt opzoeken. En dit vond ik: www.etymologiebank.nl/trefwoord/portret

portret zn. ‘afbeelding van een persoon, beschrijving’
Vnnl. pourtraict ‘afbeelding’ [1575; Stall. III], dit pourtraict ... vande oude cappelle ... door mr. J.G., schilder [1610; WNT uitsteeksel], portrai(c)t ‘afbeelding van een persoon’ in de Prins van Orange syn portraict te paard [1669; WNT], ‘beschrijving in woorden’ in je eygen portrait ‘een beschrijving van jezelf’ [1689; WNT]; nnl. portret ook ‘persoon’ in dat goor portret ‘dat akelige wijf’ [1721; WNT], ‘schilderij, afbeelding’ in een portret in miniatuur van haare Dogter [1784; WNT], ‘beschrijving in woord en beeld’ in Een zeer geslaagd portret ... Een aanwinst ... voor de filmotheek [1963; WNT Aanv. filmotheek].
Ontleend aan Frans portrait ‘karakterisering van een persoon in woorden’ [1550; TLF], eerder al ‘tekening of schilderij van een persoon’ [1538; TLF], ouder portret ‘afbeelding’ [ca. 1170; TLF], het zelfstandig gebruikte verl.deelw. van portraire, ouder pourtraire ‘schilderen, tekenen, afbeelden’, letterlijk ‘(lijnen) trekken, (een beeld) tevoorschijn brengen’, gevormd uit por-, pour- ‘tevoorschijn, voort’ < Latijn prō-, zie → pro-, en traire ‘trekken’ < Latijn trahere ‘trekken’, zie → tractor.

Dus dat 'Pourtrait' was nog zo gek niet geschreven. En dat GoogleTranslate zat er nog niet zo ver naast! Het is een tevoorschijn trekken van iemands beeldtenis. Met lijnen, potlood of verf, naar voren halen van datgene wat men wil laten zien van iemands eigenschappen en karaktertrekken. Eigenlijk geeft een portret, zelfs in de fotografie, dus altijd een vertekend beeld. De karikatuurtekenaar trekt het helemaal scheef, maar elk portret is – hoe minimaal ook – een afwijkend beeld van de werkelijkheid.

Moraal van het verhaal: het wezen van een geschapen mens laat zich niet vastleggen. Die mens heeft een hoge roeping, om het portret van zijn of haar Schepper te vertonen. Maar… sinds de zonde in de wereld is gekomen is dat portret – zelfs van de allerheiligste – een vertekend beeld van Wie God werkelijk is. Hmmm, wat een les, vind je niet?!